جهش اقتصادی کشورهای آسیای میانه پس از جنگ اوکراین

محمدصالح قربانی

سال های اخیر برای کشورهای سراسر جهان سال های بسیار سختی بوده است. جنگ در اوکراین، تغییرات اقلیمی، تأثیر طولانی مدت همه‌گیری کووید، به‌علاوه تعداد زیادی از عوامل محلی و بین‌المللی دیگر به اقتصاد آنها ضربه زده است. اما چنین تصویری در همه جا یکسان نیست. کشورهای آسیای میانه، از جمله مناطقی هستند که اوضاع متفاوتی دارند.

بر اساس آخرین گزارش بانک اروپایی بازسازی و توسعه (EBRD)، کشورهای آسیای مرکزی در نیمه اول سال ۲۰۲۳ رشد بالایی را تجربه کرده‌اند که با از سرگیری تجارت بین المللی و گردشگری و همچنین سطوح بالای مهاجرت و حواله از روسیه تقویت شده است.

این بانک، رشد تولید ناخالص داخلی در این منطقه را در سال 2023 به میزان 5.7 درصد و در سال 2024، 5.9 درصد اعلام کرده است. تاجیکستان با رشد تولید ناخالص داخلی ۷.۵ درصدی در سال جاری پیشتاز است و پس از آن ازبکستان (۶.۵ درصد)، قزاقستان (۵ درصد) و قرقیزستان (۴.۶ درصد) قرار دارند.[1]

در توضیح چرایی ثبت این نرخ‌های رشد، آنا ماتویوا از کالج سلطنتی لندن به یورونیوز گفت: «تهاجم مسکو به اوکراین یکی از عوامل تاثیرگذار است. در پی اعمال تحریم‌های غرب شهروندان روسیه و بلاروس، پول و تجارت خود را به آسیای میانه منتقل کرده‌اند که موجب افزایش مصرف و تقاضا در این کشورها شده است.

شرکت‌های روسی نیز به ویژه به قزاقستان و قرقیزستان نقل مکان کرده‌اند، زیرا نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی زیادی بین آنها وجود دارد. همچنین، عضویت این کشورها در اتحادیه اقتصادی اوراسیا با حضور روسیه، تجارت شرکت‌های روسی را از طریق بازارهای مشترک، مقررات هماهنگ و مناطق آزاد تجاری تسهیل کرده است.

علاوه بر آن، حضور در آسیای مرکزی برای آنها مزایایی دارد چون لزوماً مجبور نیستند در مورد مهاجرت دائمی تصمیم بگیرند و به راحتی می‌توانند بین روسیه و این کشورها در رفت و آمد باشند.» [2]

عامل دیگری که باعث افزایش رشد اقتصادی این کشورها شده، مهاجرت کارگران از کشورهای آسیای میانه به روسیه است. آنها که جایگزین گروهی از نیروی کار روسیه که یا درگیر جنگ‌اند و یا از کشور گریخته‌، شده‌اند، بخش قابل توجهی از درآمد خود را به کشورهای خودشان ارسال می‌کنند؛ عاملی که در بهبود رشد اقتصادی این کشورها تاثیرگذار به نظر می‌رسد. [3]

همچنین، کشورهای آسیای میانه متهم‌اند که به روسیه در دور زدن تحریم‌های غرب کمک می‌کنند. بدین صورت که محصولات و کالاهای تحریم شده غربی به کشورهای ثالث مانند قزاقستان وارد شده و سپس دوباره به روسیه صادر می‌شود. داده های جمع آوری شده نشان می دهد که واردات کالاهای تحریم شده غربی به قزاقستان از زمان تهاجم روسیه در فوریه به شدت افزایش یافته است.

به عنوان نمونه، بر اساس داده های دفتر گزارش تحلیلی آسیای مرکزی، بین ژانویه تا اکتبر 2022، شرکت های قزاقستانی بیش از 549 میلیون یورو لوازم الکترونیکی و تلفن همراه به روسیه ارسال کردند که 18 برابر بیشتر از مدت مشابه در سال 2021 است.[4]

در سال 2022، ارزش تجارت خارجی محصولات کشورهای آسیای مرکزی نزدیک به 190 میلیارد دلار بود. قزاقستان با 80 درصد از حجم کل تجارت متقابل منطقه، قدرت برتر تجاری آسیای مرکزی است.[5]

عامل دیگری که بر رشد اقتصادی، کشورهای آسیانه میانه تاثیر گذاشته، افزایش حمل و نقل از طریق کریدور میانی است. این کریدور از چین شروع شده و با گذر از آسیای مرکزی و قزاقستان، از دریای خزر و منطقه قفقاز جنوبی عبور کرده و به اروپا می رسد. در سال 2022، این مسیر شاهد افزایش دو و نیم برابری حجم ترانزیت کالا بود و در حجم جابجابی ها مجموعا به 1.5 میلیون تن رسید که رکوردی را برای این کریدور به ثبت رساند و فرصت رشد آن را به نمایش گذاشت. با تحریم روسیه از جانب کشورهای اروپایی و آمریکا، این کریدور، بیش از پیش مورد توجه کشورهای مختلف قرار گرفته است و  افزایش حمل و نقل در این کریدور، افزایش رشد اقتصادی کشورهای آسیای میانه را به دنبال خواهد داشت. [6]

جنگ در اوکراین در جریان است و افقی بر پایان آن دیده نمی شود. حتی با فرض پایان جنگ در آینده ای نزدیک، احتمال برطرف شدن تحریم های روسیه در آینده ای نزدیک، احتمالی بعید است. این شرایط باعث می شود که کماکان نقش و جایگاه اقتصادی آسیای میانه در اقتصاد روسیه حفظ شده و این کشورها برای سال های بیشتری، رشد اقتصادی بالایی را تجربه کنند.

[1] https://www.ebrd.com/news/2023/ebrd-forecasts-strong-economic-performance-in-central-asia.html#:~:text=The%20economies%20of%20Central%20Asia,EBRD)%20latest%20Regional%20Economic%20Prospects

[2] https://www.ebrd.com/news/2023/ebrd-forecasts-strong-economic-performance-in-central-asia.html

[3] https://parsi.euronews.com/2023/10/04/central-asian-economies-are-booming-thanks-to-russia

[4] https://www.slobodenpecat.mk/en/zemjite-od-centralna-azija-uzhivaat-ekonomski-bum-blagodarejkji-na-rusija/

[5] https://astanatimes.com/2023/06/five-trade-trends-in-central-asian-connectivity/#:~:text=In%202022%2C%20the%20Central%20Asian,billion)%20between%202018%20and%202022.

[6] https://www.maersk.com/news/articles/2023/09/13/unlocking-the-middle-corridor-a-new-route-for-central-asia-to-europe-logistics