نفوذ فرهنگی فرانسه در عراق

در ابتدای قرن بیستم فرانسه اهمیت دیپلماسی فرهنگی را متوجه شد و تلاش کرد از طریق زبان، فرهنگ و هنر راه نفوذ به کشورهای مختلف را پیدا کند. در این راه برنامه‌ریزی و سیاستی همگن به‌رغم تغییر جمهوری‌ها و دولت‌ها در پیش گرفت. در سال 2022 این سیاست فرهنگی صد ساله شد و «انستیتوی فرانسه» که جلودار دیپلماسی فرهنگی فرانسه است، آن را جشن گرفت.[1] خانم اوا انگوین بین[2]، رئیس فعلی این انستیتو که در سراسر جهان شعبات متعددی دارد، از ساینس پو، یک کالج سیاسی محبوب فرانسوی فارغ‌التحصیل شده و در دانشگاه جورج تاون در رشتۀ روابط خارجه تحصیل کرده است. او دو رگۀ فرانسوی-تایلندی است و سال‌ها در دستگاه دیپلماسی سیاسی فرانسه فعالیت داشته و سفیر فرانسه در کامبوج نیز بوده است.[3] همین امر اهمیت سیاسی این موسسۀ ظاهراً فرهنگی را در پیشبرد اهداف سیاسی فرانسه در کشورها مشخص می‌کند.

او دربارۀ روش کار این مؤسسه در کشورهای مختلف می‌گوید: «اگر از افراد محلی آن منطقه شریک و همکار نداشته باشیم، کاری انجام نمی‌دهیم. در واقع، دیگر ما هیچ چیز را سازماندهی نمی‌کنیم و رویکرد عمودی و از بالا به پایین نیست. ما افراد را شریک می‌کنیم و خودمان را در یک همکاری و ساختار مشترک قرار می‌دهیم؛ ما چیزی را تحمیل نمی‌کنیم. این برای من به‌عنوان یک جهت‌گیری مهم به نظر می‌رسد، زیرا اگر افراد محلی منافعی نداشته باشند، جذب نمی‌شوند.

 دیگر آن که انستیتو فرانسه باید به شدت به روی دیگران باز باشد و با همه صحبت کند. ما با تمام اجزای یک جامعه صحبت می‌کنیم: مقامات محلی، هنرمندان، سازمان‌های مردم‌نهاد، کارآفرینان، نمایندگان جوامع مدنی و غیره. بحث ایده‌ها اکنون جایگاهی اساسی دارد. ما از هنرمندان دعوت می‌کنیم تا به فرانسه بیایند و افق دید خود را گسترش دهند. این افراد وقتی به کشورشان برمی‌گردند، به نوعی سفیران فرانسه می‌شوند. کسانی که در فرهنگ کشورشان دخیل هستند از حمایت ویژۀ ما بهره‌مند می‌شوند، زیرا موقعیت آنها منحصر به فرد است. ما توجه ویژه‌ای نیز به هنرمندان فرانکوفونی داریم، با برنامه‌های خاصی که به تأثیر زبان فرانسوی کمک می‌کند. ما مراقب هستیم که فرانسه را با همۀ تنوع آن تبلیغ کنیم. این کارها را از طریق انستیتوهای فرانسه و همچنین هم‌پیمانان فرانسه، خدمات همکاری سفارت‌ها و مراکز فرهنگی دوملیتی در دنیا انجام می‌دهیم».[4]

انستیتوی فرانسوی از سال 2009 در عراق (بغداد و اربیل) شعبه دارد و به ترویج فرهنگ، هنر و زبان فرانسوی، جذب هنرمندان و نخبگان و پرورش نیروهایی غرب‌گرا، با تمرکز بر جوانان و زنان اهتمام می‌ورزد. مؤسسه فرانسوی بغداد که بین سال‌های 2014 و 2017 بسته شد، امروزه یکی از تنها مراکز فرهنگی خارجی است که برنامه‌های فرهنگی منظمی را ارائه می‌کند. از سال 2021 نیز مؤسسه فرانسوی اربیل برنامۀ فرهنگی مشترکی را با مؤسسۀ گوته عراق در محل خود ارائه کرده است. یک مرکز فرهنگی فرانسوی-عراقی نیز در محوطۀ دانشگاه موصل واقع شده است.

خانم انیس اید بانیپال[5] مدیر شعبۀ اربیل این مؤسسه که اخیراً تودیع شده، در نوشته‌هایش به این اشاره می‌کند که ریاست او به‌عنوان یک زن در این منطقه ساختارشکنانه و خلاف عرف معمول فرهنگ این منطقه است. وی با اشتراک‌گذاری کلیپی از کنسرت اجرا‌شده در قلعۀ تاریخی اربیل در صفحۀ شخصی‌اش نوشت[6]: «وقتی در سال 2019 پستم را تحویل گرفتم، به من گفتند که مردم اینجا سرسختند و کم می‌رقصند. حالا اینجا که می‌بینید فرانسه نیست، اربیل است و چقدر شادی‌آور است که مردم سلیمانیه را در حال آواز خواندن و مردم اربیل را در حال رقصیدن ببینیم». 

به مناسبت شصتمین سالگرد معاهدۀ الیزه در 22 ژانویه 2023، کلنگ مؤسسۀ فرهنگی فرانسوی-آلمانی در اربیل، در منطقۀ خودمختار کردستان عراق زده شد. این مراسم با حضور سفرای فرانسه و آلمان و همچنین رئیس دولت اقلیم کردستان عراق برگزار شد. این مؤسسه در ارگ اربیل حول هدف مشترک توسعۀ مبادلات بین فرهنگی جای می‌گیرد. این مؤسسه جدید دوره‌های زبان فرانسه، آلمانی، کُردی و عربی و همچنین فعالیت‌های فرهنگی را برگزار می‌کند که به مردم امکان می‌دهد فرهنگ‌های فرانسوی و آلمانی را عموم مردم کردستان عراق و به‌ویژه جوانان بشناسند. مؤسسات فرهنگی فرانسه و آلمان یکی از پانزده پروژۀ اولویت‌دار معاهدۀ اکس لاشاپل (22 ژانویه 2019) هستند که ارادۀ سیاسی فرانسه و آلمان را برای گسترش دامنۀ همکاری این دو کشور برای نفوذ در نقاط مختلف دنیا نشان می‌دهد.[7]

از نظر همکاری دانشگاهی، یک برنامۀ بورسیۀ تحصیلی با هزینۀ مشترک که در سال 2019 بین فرانسه و عراق امضا شد، این بورسیه به محققان، دانشجویان دکترا و کارشناسی ارشد اجازه می‌دهد تا از نقل و انتقالات بین‌دانشگاهی در فرانسه بهره‌مند شوند.[8] در علوم انسانی و باستان‌شناسی، شعبه مؤسسه فرانسوی «خاور نزدیک» (IFPO) در اربیل به شدت به همکاری دانشگاهی با مؤسسات عراقی کمک می‌کند.

تقویت آموزش زبان فرانسه هم یکی از محورهای مهم همکاری دوجانبۀ فرانسه با عراق است. امروزه، حدود صد مدرسه در عراق (از حدود 5000 مدرسه) زبان فرانسه را به‌عنوان زبان خارجی دوم ارائه می‌دهند، از جمله حدود 60 دبیرستان که در آنها زبان فرانسه اجباری است. حدود 2000 دانش‌آموز نیز زبان فرانسه را در مقطع ابتدایی یاد می‌گیرند. به‌منظور توسعۀ آموزش زبان فرانسه در عراق، یک طرح آموزشی مستمر برای معلمان مدارس متوسطه توسط وزارت امور خارجه تنظیم شده است. علاوه بر این، سفارت فرانسه در عراق از تغییر برنامۀ درسی در بخش‌های فرانسوی دانشگاه‌های دولتی در مقطع کارشناسی حمایت می‌کند.

          ورود به حوزۀ نشر کتاب‌های کودک و سپس بزرگسالان نیز مرحلۀ دیگری از این روند تغییر فرهنگی است. جوایز فرهنگی، هنری و شرکت دادن برخی آثار و افراد خاص در جشنواره‌های هنری روش دیگر جهت‌دهی سلایق و تولیدات فرهنگی یک کشور و هنرمندان آن است.

در نهایت باید گفت، از آنجا که همکاری فرهنگی یکی از محورهای مهم روابط فرانسه با عراق است. فرانسه قصد دارد از این طریق در این کشور سنتی و چندفرهنگی نفوذ کند و سمپات‌های فکری پایداری در این منطقه بسازد.[9] اگر فرانسه بتواند در تصمیم‌گیری‌های سیاسی عراق اثر بگذارد، کم‌کم افراد تربیت‌شده‎‌اش را وارد حلقۀ قدرت تصمیم‌گیر در عرصۀ فرهنگی و سیاسی عراق خواهد کرد و این شاهراه حضور و اثرگذاری عمیق فرانسه در یک کشور خواهد بود.

 حکیمه زعیم باشی

[1].https://www.facebook.com/institutfrancais.pageofficielle/videos/institut-fran%C3%A7ais-100-ans-de-diplomatie-culturelle-eva-nguyen-binh-pr%C3%A9sidente-de/5489127494550270/

[2]. Eva Nguyen-Binh

[3].https://m.en.freshnewsasia.com/index.php/en/4899-vietnamese-french-woman-to-be-french-ambassador-of-cambodia.html

[4]. https://www.lemonde.fr/culture/article/2022/09/22/eva-nguyen-binh-presidente-de-l-institut-francais-l-influence-culturelle-de-la-france-n-est-pas-un-acquis_6142736_3246.html

[5]. Agnès Ide Banipal

[6]. https://mu.linkedin.com/posts/agn%C3%A8s-ide-banipal-b5b60728_the-french-institute-in-iraq-wishes-you-a-activity-6882971723981955072-jJVT

[7].https://www.diplomatie.gouv.fr/fr/dossiers-pays/irak/evenements/article/irak-cooperation-franco-allemande-pose-de-la-premiere-pierre-de-l-institut#:~:text=%C3%80%20l'occasion%20du%2060e,'Irak%2C%20a%20%C3%A9t%C3%A9%20pos%C3%A9e.

[8]. https://iq.ambafrance.org/Campus-France-est-un-service-de-l-Ambassade-de

[9].https://www.diplomatie.gouv.fr/fr/dossiers-pays/irak/relations-bilaterales/#:~:text=La%20France%20est%20mobilis%C3%A9e%20pour,de%20l