تیغ دلارزدایی در دست کاخ سفید!
با وجود اینکه هنوز هم دلار بزرگ‌ترین ارز ذخیره جهان است، اما استفاده امریکا از آن به عنوان یک سلاح مالی، باعث تسریع حرکت بسیاری از کشور‌ها برای تنوع بخشیدن به سرمایه‌گذاری‌ها در ارز‌های جایگزین شده است. در واقع کاهش وابستگی به سیستم مالی و پولی نظام سلطه که اکنون تا حد زیادی تحت نظارت نهاد‌های مالی و پولی غربی و امریکاست تنها از مسیر کاهش وابستگی به دلار صورت خواهد پذیرفت.
آنچه دیگر کشور‌ها را به نظام پولی غرب به ویژه امریکا وابسته می‌کند، استفاده از دلار است. به عبارت دیگر زمانی که یک کشور بخواهد از ارز دیگری (ارز واسط) برای تجارت خود استفاده کند، به نظام مالی آن کشور نیازمند می‌شود. وقتی این نیازمندی شدت پیدا کند، به وابستگی تبدیل خواهد شد و بستری مناسب برای اعمال فشار برای رسیدن به اهداف مدنظر کشور‌های سلطه‌گر نیز خواهد بود. هرچه میزان استفاده از دلار در تجارت جهانی و تعاملات اقتصادی میان کشور‌ها بیشتر باشد، بانک‌های جهان نیاز بیشتری به تعامل با نظام مالی امریکا خواهند داشت و در نتیجه امریکا توانایی بیشتری برای استفاده از سلاح پولی خواهد داشت. در مقابل هر چه میزان تقاضا و استفاده از دلار کاهش یابد، اقتدار پولی ظاهری امریکا نیز در سطح جهان کاهش خواهد یافت.
روند صعودی
روند کاهش وابستگی کشور‌ها به دلار در سال‌های اخیر سیری صعودی گرفته است. کشور‌های عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از جمله روسیه، دلار امریکا را از تمامی مبادلات مالی و تجاری خود کنار می‌گذارند. به ویژه با تحریم‌های ایالات‌متحده علیه روسیه در یک سال گذشته، یعنی پس از آغاز جنگ اوکراین، حرکت برخی کشور‌ها برای کاهش اتکا به دلار شتاب گرفته، ضمن اینکه کشورهایی مانند چین، هند و ترکیه که مایل به مشارکت در تحریم روسیه نیستند، رویکرد استفاده از ارز‌های ملی در معاملات با مسکو را در پیش گرفته‌اند. «الویرا نابویلینا» رئیس بانک مرکزی روسیه یکی از دلایل حرکت به سوی دلارزدایی از اقتصاد کشورش را تحریم‌ها دانسته و گفته است: «فضای جهانی در حال تغییر است. به تدریج داریم به سمت یک نظام پولی چند ارزی در دنیا حرکت می‌کنیم.» با توجه به اینکه اکنون بخش اعظم تجارت جهانی با دلار انجام می‌شود، واشنگتن از این امر به منزله اهرم فشاری برای اعمال ضربه به کشور‌های رقیب و دشمن خود استفاده می‌کند. در واقع استفاده ابزاری امریکا از دلار همواره به عنوان یکی از مهم‌ترین انتقاد‌ها به نظام پولی و مالی بین‌المللی کنونی مطرح بوده است، به همین دلیل روسیه و چین در کنار هند برای کاهش آسیب‌پذیری خود چند سال است اقدامات متعددی را برای کاهش وابستگی به دلار صورت داده‌اند تا به این ترتیب با کنش‌های خصمانه امریکا مقابله کنند. با اعلام استفاده کشور‌های عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از ارز‌هایی غیر از دلار برای مبادلات تجاری، گام مهم دیگری در راستای دلارزدایی از مالیه و اقتصاد جهانی برداشته شده و دو کشور مهم گروه ۲۰ یعنی برزیل و چین که جزو اقتصاد‌های نوظهور و از اعضای بریکس محسوب می‌شوند نیز گام مشابهی برداشته‌اند.
توافق برزیل و چین
دولت‌های برزیل و چین اواخر مارس ۲۰۲۳ از توافقی خبر دادند که به موجب آن دلار امریکا از مبادلات تجاری میان دو کشور کنار گذاشته می‌شود. این توافق، به چین در مقام اصلی‌ترین رقیب راهبردی امریکا در حوزه اقتصاد و برزیل، به عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد منطقه امریکای‌لاتین، این اختیار را می‌دهد تا در مبادلات تجاری‌شان با یکدیگر یا از یوآن، واحد پول چین یا رئال واحد پول برزیل استفاده کنند. آژانس تجارت و تشویق سرمایه‌گذاری برزیل با انتشار بیانیه‌ای در این مورد چنین گفته است: «انتظار می‌رود این توافق هزینه‌ها را کاهش دهد، موجب ارتقای تجارت دوجانبه شود و سرمایه‌گذاری را تسهیل کند.» چین و برزیل هر دو از اعضای گروه بریکس هستند و در حال حاضر برزیل از بزرگ‌ترین شرکای تجاری چین محسوب می‌شود. ارزش مبادلات تجاری چین و برزیل تنها در سال۲۰۲۲ به بیش از ۱۵۰میلیارد دلار رسید. مقام‌های برزیل و چین اعلام کردند از این به بعد مبادلات ارزی میان دو کشور یا از طریق بانک صنعتی و تجاری چین یا بانک ارتباطات برزیل انجام خواهد شد. مسلماً خبر حذف دلار از مبادلات تجاری این دو کشور ضربه‌ای مهم به جایگاه دلار در نظام مالی جهانی و نیز موقعیت ایالات‌متحده در امریکای‌لاتین محسوب می‌شود. اقدامات اخیر چین در راستای دلارزدایی از مبادلات تجاری خود در چند سال اخیر همواره رو به گسترش بوده است. چین موفق شده در مبادلات ارزی با برخی کشور‌ها مانند روسیه، عربستان‌سعودی و پاکستان به توافقی مشابه دست یابد. پس از سفر شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین به عربستان‌سعودی در دسامبر ۲۰۲۲، این دو کشور به توافق رسیدند مبادلات نفتی را با یوآن چین انجام دهند. با توجه به انعقاد چند قرارداد نفتی بزرگ میان چین و عربستان‌سعودی، ناظران اقتصادی و سیاسی معتقدند یکی از تأثیرات این امر، تضعیف هر چه بیشتر جایگاه دلار در تجارت بین‌المللی و کاهش نفوذ سیاسی امریکا در غرب آسیاست؛ تأثیری که اکنون پس از توافق چین با برزیل می‌تواند به نفوذ سیاسی و سیطره اقتصادی ایالات‌متحده در امریکای‌لاتین نیز ضربه مهمی وارد کند.
گسترش بریکس با جایگزینی دلار
۱۹ کشور جهان در حالی نسبت به پیوستن به گروه بریکس ابراز تمایل کرده‌اند که این گروه به عنوان نهاد بین‌المللی جدید، در پی گسترش همکاری مالی و اقتصادی بین اعضا و تغییراتی در ساختار‌های بین‌المللی به ویژه مبادلات جهانی و مقابله با ادامه سلطه دلار در تجارت بین‌الملل است. آنیل سوکلال، نماینده آفریقای‌جنوبی در گروه بریکس با اشاره به درخواست عضویت کشورهایی، چون عربستان، ایران، آرژانتین، امارات، الجزایر، مصر و اندونزی می‌گوید: در نشست آینده این گروه، چگونگی توسعه بریکس و اجرایی شدن آن مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. در حال حاضر پنج کشور یعنی روسیه، چین، آفریقای‌جنوبی، برزیل و هند عضو بریکس هستند. این گروه که در سال ۲۰۰۹ پایه‌گذاری شده از نظر جمعیتی بیش از ۴۱ درصد از جمعیت جهان و بیش از ۲۸ درصد تولید ناخالص جهانی را شامل می‌شود. هدف از تشکیل بریکس تقویت روابط تجاری و اقتصادی کشور‌های عضو و همچنین ایجاد نهاد‌های موازی بین‌المللی همچون بانک‌های توسعه‌ای و نظام تجاری جدید است. یکی از اهداف مهم این گروه مقابله با سلطه دلار در نظام تجارت جهانی است. اعضای این گروه که اکثراً کشور‌های نوظهور اقتصادی هستند طی سال‌های گذشته عملکرد موفقی در زمینه تجارت داشته‌اند.
یکی از دغدغه‌های اصلی اعضای بریکس استفاده از سیستم مالی جدید برای جایگزینی با دلار است. در این زمینه «کریل دمیتریف» رئیس صندوق سرمایه‌گذاری روسیه معتقد است که ایجاد یک سیستم واحد مالی بین کشور‌ها انگیزه‌ای برای تبادل ارز‌های ملی بین کشور‌های عضو ایجاد کرده و موجب مشارکت اقتصادی پایدار و تضمین سرمایه‌گذاری‌های خارجی شده است. موضوع جایگزینی ارز‌های دیگری به جای دلار در مبادلات به ویژه طی سال‌های اخیر و با اعمال تحریم‌های اقتصادی از سوی امریکا و متحدان غربی‌اش علیه کشورهایی که در راستای سیاست و خواست واشنگتن گام برنمی‌دارند، جدی‌تر شده است. به ویژه طی یک سال اخیر در پی جنگ اوکراین و اعمال تحریم‌های گسترده علیه روسیه از سوی واشنگتن عملاً عزم کشور‌های عضو برای مقابله با سلطه دلار در تجارت بیشتر شده است. امریکا همواره در راستای سیاست‌های یکجانبه‌گرایانه خود، دلار را دستاویزی برای اعمال فشار بر کشور‌های مخالف واشنگتن قرار داده؛ موضوعی که بیش از پیش به ارزش دلار آسیب زده است. چنانکه «جانت یلن» وزیر خزانه‌داری امریکا هشدار داده هنگامی که امریکا از تحریم‌های مالی مرتبط با نقش دلار استفاده می‌کند، این خطر وجود دارد که این اقدام به مرور باعث تضعیف هژمونی جهانی دلار شود. در حال حاضر برخی از معاملات اعضای بریکس از جمله روسیه و چین بر اساس یوآن صورت می‌گیرد. همچنین اعضای این گروه استفاده از ارز دیجیتالی جدیدی را در برنامه دارند. در این راستا آرژانتین اعلام کرده است در مبادلات با چین از یوآن استفاده خواهد کرد. سرجیو ماسا، وزیر اقتصاد آرژانتین گفت: استفاده از یوآن در مبادلات با چین باعث خواهد شد آرژانتین آزادی عمل بیشتری داشته باشد. با گسترش بریکس و افزایش همکاری‌های مالی میان کشور‌های عضو آن، به نظر می‌رسد جایگاه دلار در مبادلات جهانی بیش از پیش تضعیف شود و از سوی دیگر روی‌آوری به استفاده از ارز‌های جدید در مبادلات تجاری افزایش یابد؛ موضوعی که برای امریکا به شدت نگران‌کننده خواهد بود.
منبع: روزنامه جوان
