نفوذ ترکیه در آفریقا

محمدصالح قربانی

در دهه های آخر قرن بیستم، اروپا هدف اول و عمده سیاست مداران ترکیه بود و آنان درصدد الحاق به اتحادیه اروپا بودند. کارشکنی های متعدد اروپایی ها، ترک ها را ناامید کرد و باعث توجه آنان به سایر نقاط جهان شد. در این راستا ترکیه، «برنامه اقدام برای آفریقا» را در سال 1998 طراحی کرد که اجرای اصلی آن در سال 2005 و بعد از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه آغاز شد. این برنامه شامل روابط اقتصادی، فرهنگی و آموزشی است که موفقیت آمیز بوده، به نحوی که تجارت بین ترکیه و آفریقا تنها در دو دهه، هشت برابر شده است.

رشد روابط اقتصادی بین آنکارا و آفریقا واقعاً چشمگیر است. تجارت دوجانبه بین ترکیه و این قاره از 5 میلیارد دلار در سال 2003، به بیش از 40 میلیارد دلار در سال 2022 رسیده است. پیمانکاران ترکیه در حال حاضر در پروژه های ساختمانی به ارزش 85 میلیارد دلار کار می کنند. ترکیش ایرلاینز به بیش از 60 مقصد در آفریقا خدمات رسانی می کند.

ترکیه به دنبال این است که الگوی توسعه خود را که باعث رشد سریع اقتصادی‌اش بوده با کشورهای آفریقایی  اشتراک بگذارد. رویکرد ترکیه به جای ایجاد روابط جدید وابستگی، بر برابری سیاسی، توسعه اقتصادی متقابل و مشارکت اجتماعی بلندمدت تمرکز دارد.

یکی دیگر از عوامل روابط تجاری و اقتصادی ترکیه و آفریقا، هدف مشترک آنها برای اصلاح ساختارهای حکمرانی جهانی است. بسیاری از رهبران آفریقایی در مورد اصلاح موسساتی مانند صندوق بین المللی پول و بانک جهانی که از نظر بسیاری از کشورهای استعمار شده، به عنوان تمرکز ناعادلانه اقتدار اقتصادی و سیاسی در پایتخت های غربی تلقی می شود، صحبت کرده اند.

این چیزی است که رئیس جمهور ترکیه اردوغان توانسته است در هنگام ایجاد روابط دیپلماتیک و اقتصادی در سراسر آفریقا از آن استفاده کند؛ به ویژه به این دلیل که آنکارا احساس مشابهی دارد که توسط اتحادیه اروپا و سایر نهادهای تحت سلطه غرب رد شده است. اردوغان در دیدگاه خود مبنی بر اینکه شورای امنیت سازمان ملل متحد به اصلاح نیاز دارد، مکرراً در سفرهای خارجی به آفریقا استدلال می کند که جهان بزرگتر از پنج کشور است.[1]

انگیزه‌های ترکیه برای تعامل با آفریقا نیز به تلاش این کشور برای کسب جایگاه و نفوذ بالاتر در سیاست بین‌الملل مربوط می‌شود که در آن ترکیه خود را به عنوان یک شریک خیرخواه با انگیزه های بشردوستانه در درجه اول معرفی می کند. سیاست گذاران اغلب تأکید می کنند که رویکرد نامتقارن، سلسله مراتبی یا استعماری جدید، مشخصه روابط ترکیه با آفریقا نیست.

با افزایش علاقه اقتصادی و سیاسی ترکیه به این قاره، بسیاری از کشورهای آفریقایی شاهد حضور روزافزون ترکیه هستند. به عنوان مثال، تعداد سفارتخانه‌های ترکیه در آفریقا از تنها 12 سفارت در سال 2002 به 44 سفارت تا سال 2022 افزایش یافته است و اردوغان می گوید که می خواهد شاهد افزایش این تعداد به 50 سفارت باشد.

آنکارا به دنبال نفوذ بیشتر در سراسر قاره آفریقا، به تدریج قدرت نرم خود را گسترش داده است. نمونه هایی از قدرت نرم ترکیه را در فعالیت های بشردوستانه، تلاش های دیپلماسی مذهبی و فرهنگی، بورسیه های مختلف می توان دید.[2]

گسترش روابط، همچنین با گسترش تلاش ها برای ترویج زبان و فرهنگ ترکی در این قاره همراه بوده است. امروزه هزاران دانشجوی آفریقایی در دانشگاه های ترکیه یا در میان جامعه ترک قبرس با کمک بورسیه تحصیلی ترکیه، تحصیل می کنند. علاوه بر این، مدارس معارف ترکیه به حدود بیست هزار دانش آموز در بیست و چهار کشور آفریقایی آموزش به زبان ترکی ارائه می دهند.

علاوه بر استفاده از قدرت نرم، ترکیه از قدرت سخت، در قالب دیپلماسی دفاعی رو به رشد و ایجاد ظرفیت نظامی، برای ارتباط با کشورهای آفریقایی استفاده کرده است. شرکت های ترک، خودروهای زرهی به کشورهای آفریقایی فروخته اند و دولت ترکیه خودروهایی را به برخی کشورها نیز اهدا کرده است. علاوه بر این، هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه بر فراز قاره آفریقا به پرواز در می آیند.

ترکیه علاوه بر تجهیز نیروهای مسلح سومالی به سیستم های تسلیحاتی پیشرفته ترکیه، پایگاهی نظامی به نامTURKSOM  را نیز در سال 2017 در موگادیشو برای آموزش ارتش سومالی تأسیس کرده که بزرگترین پایگاه نظامی ترکیه در خارج از خاک این کشور است. [3]

طی چند دهه گذشته، ترکیه با پنج کشور آفریقایی، مراکش، تونس، موریس، سودان و مصر قراردادهای تجارت آزاد امضا کرده است. شرکت‌های ساخت‌وساز ترکیه در این قاره، بیش از هر منطقه ای، در الجزایر و لیبی فعال هستند، اما اخیراً به طور فزاینده‌ای در جنوب صحرای آفریقا نیز حضور دارند.

در سال 2021، ارزش پروژه های انجام شده توسط پیمانکاران ترکیه در جنوب صحرای آفریقا 5 میلیارد دلار بود که 17.8 درصد از پروژه های ساختمانی ترکیه در خارج از کشور را تشکیل می داد و پس از اوراسیا و خاورمیانه در رتبه سوم قرار داشت. (در مقایسه با 0.3 درصد در سال 2008).

سیاست ترکیه در آفریقا با تلاش آنکارا برای قرار دادن ترکیه به عنوان مدافع محرومان در سطح جهانی در هم تنیده است. رهبری حزب عدالت و توسعه شعار «مسائل آفریقا نیازمند راه حل های آفریقایی است» را به عنوان اصل محرک رویکرد ترکیه به منطقه ارائه می دهد.

این شعار با انتقاد آنکارا از کشورهای غربی به خاطر گذشته استعماری آنها که یکی از بحث های سیاست خارجی ترکیه است، همسو است. به عنوان مثال، در پی کودتای نیجر در ژوئیه 2023، اردوغان کودتا را «پاسخی به ظلم چند ساله فرانسه توصیف کرد و خاطرنشان کرد که ترکیه به توسعه روابط مثبت با آفریقایی‌ها ادامه خواهد داد.»[4]

در مجموع باید گفت ترکیه در سالیان اخیر موفق شده است روابط خود را با قاره آفریقا به نحو چشمگیری افزایش دهند. دلایل این افزایش را می توان این گونه خلاصه کرد: ناامیدی از اروپا، برنامه ریزی بلند مدت، همصدایی در اصلاح ساختارهای جهانی، روابط محترمانه و متفاوت از استعمارگران اروپایی با کشورهای آفریقایی و اکتفا نکردن به روابط صرفا اقتصادی و چند بعدی کردن روابط.

با برنامه ریزی های صورت گرفته و دید مثبت مردم آفریقا به ترکیه، چشم انداز آینده این روابط همچنان روشن و پر رونق دیده می شود.

[1]   https://african.business/2024/02/politics/the-ankara-consensus-how-turkey-is-boosting-influence-in-rising-africa

[2]   https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19448953.2023.2236514

[3]   https://www.atlanticcouncil.org/blogs/turkeysource/turkeys-approach-to-africa-can-shed-light-on-natos-future-engagement-on-the-continent/

[4]   https://ip-quarterly.com/en/turkeys-geostrategy-opportunism-and-dissonance