سودان و از سرگیری روابط با ایران

محمدصالح قربانی

پس از آنکه ایران و سودان در ۱۷ مهرماه 1402 در بیانیه‌ای اعلام کردند روابط دیپلماتیک خود را دوباره از سر می‌گیرند، در 5 خرداد امسال و با سفر سرپرست وزارت خارجه سودان به ایران، دو طرف خبر از توافق بر سر تسریع در روند بازگشایی سفارت دو کشور دادند. اما چرا روابط دو کشور قطع و دوباره از سر گرفته شده است؟

روابط ایران و سودان به سال ۱۹۸۹ بازمی‌گردد، زمانی که تهران از کودتای عمر البشیر که بعدها رئیس‌جمهور سودان شد، حمایت کرد. طی دهه‌‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰، ایران کمک‌‌های توسعه‌‌ای و کمک‌‌های نظامی به سودان ارائه کرد. تهران با استفاده از موقعیت سودان و دریای سرخ، به کشورهای آفریقایی نفت صادر می‌کرد و به حوثی‌ها در یمن و گروه‌های فلسطینی در غزه سلاح عرضه می‌کرد.

سودان نیز از تهران حمایت دیپلماتیک کرد. این کشور حق ایران برای پیگیری برنامه هسته‌‌ای را به رسمیت شناخت و به قطعنامه‌‌های مجمع عمومی سازمان ملل علیه ایران، رای منفی می داد. از سال ۱۹۷۹ تا ۲۰۲۱، سودان به عنوان سومین شریک تجاری بزرگ ایران در آفریقا بود  و به طور میانگین 3 درصد از تجارت سالانه آن با این قاره را به خود اختصاص می داد.

اما بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶، روابط ایران و سودان با یکسری تنش‌های شدید مواجه شد. در سال ۲۰۱۴، سودان مرکز فرهنگی ایران را بست و مقامات دیپلماتیک را به اتهام تبلیغ تشیع در یک کشور عمدتا سنی اخراج کرد. دو سال بعد، در سال ۲۰۱۶، این کشور و سایر کشورهای شاخ آفریقا روابط رسمی خود را با تهران قطع کردند.

این عقب‌‌نشینی‌‌ها ناشی از جدا شدن ایران از سودان و آفریقا، برای تمرکز بر دیپلماسی هسته‌‌ای با ایالات متحده و دیگر قدرت‌‌های جهانی بود. این مقطع همچنین همزمان با افزایش کمک‌های نظامی، دیپلماتیک و اقتصادی عربستان سعودی و امارات به سودان و سایر کشورهای شاخ آفریقا در ازای پیوستن به ائتلاف تحت رهبری عربستان سعودی علیه جنبش حوثی‌های مورد حمایت ایران در یمن بود.

این کمک به‌ویژه برای سودان جذاب بود زیرا با انزوا و ناملایمات اقتصادی در نتیجه حکم بازداشت عمر البشیر توسط دادگاه کیفری بین‌المللی، جدایی سودان جنوبی نفت‌خیز و اعمال تحریم‌‌های تشدید شده توسط ایالات متحده مواجه شده بود.[1]

اما علیرغم اینکه برخی به اشتباه تصور می کنند که روابط دو کشور به دلیل حمله به سفارت عربستان سعودی در تهران قطع شده ولی واقعیت امر این است که روابط ایران و سودان قبل از ماجرای حمله به سفارت عربستان با مشکل مواجه شده بود و دلیل اصلی اش این بود که ایران نفوذ بسیار زیادی در سودان پیدا کرده بود و سودان از طرف آمریکا و اسرائیل و عربستان سعودی و امارات در فشار بود که این روابط را قطع کند و وعده وعید دریافت کرده بود در صورت قطع روابط خود با ایران امتیازاتی سیاسی و اقتصادی دریافت کند.

سودان این کار را انجام داد اما بعدا متوجه اشتباه خود شد. بعد از آن هم دولت وقت سودان به ریاست عمر البشیر که امیدوار بود کمک های کشورهای وعده دهنده به آن برسد و مشکلات اقتصادی مردم را حل کند با اعتراضات مردمی و در نهایت کودتای ارتش مواجه شد و امروزه هم کشور با جنگ داخلی بر سر قدرت درگیر است.

به هر صورت با توجه به روند مصالحه که در منطقه توسط کشورهای منطقه در پیش است، سودان هم به خوبی متوجه است که باید جزئی از این روند باشد. در مقابل ایران هم بخشی از بازارهای اقتصادی خود را در آفریقا می بیند و به دنبال آن می باشد که با یکی از کشورهای شرق آفریقا بتواند رابطه خوبی برقرار کند تا آن کشور به پایگاه صادراتی ایران به آفریقا تبدیل شود.

سابقه همکاری های ایران با سودان نشان داده که سودان میتواند هاب تجاری خوبی برای ایران باشد و با توجه به شناختی که ایرانی ها از فضای داخلی سودان دارند راحت تر می توانند از طریق سودان کار کنند تا از طریق دیگر کشورهای آفریقایی که از آنها شناختی ندارند.

همچنین سودان با توجه به توانایی هایش می تواند فضای تولید صنعتی و کشاورزی ایران برای باز صادرات کالا به دیگر کشورهای آفریقایی و یا حتی تولید برخی کالا مثل کالای کشاورزی که ایران به آن نیاز دارد باشد.

علاوه برآن، برقراری رابطه با سودان عملا شکستن یک حلقه مانده به آخر در بازگرداندن روابط ایران با تمام کشورهای عربی به حساب آید. عملا فقط دو کشور عربی دیگر یعنی مراکش و بحرین می مانند که رسما با ایران رابطه سیاسی ندارند و می توان تصور کرد روند مصالحه در آینده نزدیک آنها را نیز در بر گیرد.[2]

در کنار این مسایل این احتمال نیز وجود دارد که دولت مشروع سودان برای تامین نیازهای دفاعی خود به خرید تسلیحات ایرانی روی بیاورد و سودان مجددا به یکی از بازارهای کالای دفاعی ایران نیز تبدیل گردد.

به تازگی خبرگزاری رویترز به نقل از چند منبع از جمله منابع ایرانی گفته بود که ارتش سودان با استفاده از این پهپادهایی که به تازگی از ایران دریافت کرده، توانسته به پیروزی ها و پیشروی هایی در جنگ داخلی دست یابد.

یک منبع ارشد ارتش سودان به رویترز گفت با گذشت یک سال از جنگ داخلی در سودان، پهپادهای نظامی ساخت ایران به تغییر مسیر درگیری ها، توقف پیشروی نیروهای پشتیبانی سریع و بازپس گیری مناطق اطراف پایتخت کمک می کنند.

ایران این کار را برای قدرت نمایی، تقویت اتحادها و تأثیرگذاری بر درگیری ها در خاورمیانه و سایر مناطق انجام داده است. در عین حال می تواند منبع درآمدی پرسود برای اقتصاد ایران و همچنین ویترینی برای معرفی فناوری این کشور باشد.

تسلیح نیروهای مسلح سودان، هم به اهداف ژئوپلیتیک گسترده ایران و هم به رقابت آن با رقبای منطقه ای از جمله عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اسرائیل کمک می کند. [3]

کشور سودان سومین کشور پرجمعیت آفریقایی، دارای اشتراکات فرهنگی و دینی فراوانی با ایران است. برای بهره‌مندی از این ظرفیت‌ها و نیز در راستای پیگیری و عملیاتی ساختن اصل «شکستن انحصارگرایی در روابط دیپلماتیک» می‌توان تعامل با کشورهای آفریقایی را اجرایی کرد.

 گرچه برخی عوامل و شرایط بیرونی همچون تأثیرگذاری عربستان سعودی بر سودان و وابستگی و آسیب‌پذیری برخی مسئولان آن در رابطه با آمریکا، موجب فاصله گرفتن این کشور از ایران شده، اما تحولات اخیر حاکی از آن است که تجدیدنظرهایی در راهبرد کلان دولت سودان نسبت به ایران پدید آمده است. ایران می‌تواند به این موضوع به عنوان یک فرصت بنگرد و در عین حال درنظر داشته باشد سرنوشت رابطه با سودان همواره تحت تأثیر و در سایه تحولات روابط ایران – عربستان خواهد بود. [4]

در حال حاضر دولت خارطوم به این نتیجه رسیده که باید روابط خود با ایران را گسترش دهد. این روابط می‌تواند برای دو کشور مفید باشد. سودان می‌تواند از ظرفیت‌های ایران بهره‌مند شود و در مقابل باتوجه به اینکه سودان در حاشیه دریای سرخ قرار دارد، همین موضوع می‌تواند فرصت‌های زیادی را از نظر اقتصادی و راهبردی برای ایران به همراه آورد.

[1] https://theconversation.com/irans-intervention-in-sudans-civil-war-advances-its-geopolitical-goals-but-not-without-risks-229989

[2] https://spnfa.ir/20231010/%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D9%85%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF-%D8%AF%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%87-%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%82%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%D8%B4%D8%AF-18105499.html

[3] https://www.reuters.com/world/middle-east/are-iranian-drones-turning-tide-sudans-civil-war-2024-04-10/

[4] https://www.qudsonline.ir/news/964150/%D8%B3%D9%88%D8%AF-%D9%88-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B7-%D8%A8%D8%A7-%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B7-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%B7%D9%88%D9%85-%D9%88-%D9%85%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%B8%D8%A7%D8%AA