آذربایجان در تدارک کریدور جدید در منطقه قفقاز

شعله ور شدن مناقشه جدید در نزدیکی مرز ارمنستان با اذربایجان بار دیگر  اخبار منطقه قفقاز را به صدر موضوعات مهم رساند1. ابتدا خلاصه ای از وضعیت اختلافات دو کشور گفته میشود و سپس با بررسی منافع بازیگران منطقه ای به ماهیت  کنش آنان خواهیم پرداخت.

مناقشه ارمنستان و آذربایجان ریشه در مناقشه بر سر حاکمیت در قره باغ کوهستانی دارد، منطقه ای کوهستانی به مساحت 4400 کیلومتر مربع. این قلمرو با اکثریت قومی محلی ارمنی ساکن است اما بخشی از آذربایجان شوروی را تشکیل می‌داد. در سال 1987، جمعیت ارمنی قره باغ کوهستانی کارزار جدایی از آذربایجان و اتحاد با ارمنستان را آغاز کردند. این اختلاف تا زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 هنوز حل نشده بود و جنگ دو ساله در اوایل دهه 1990 با پیروزی قاطع نظامی ارمنستان به پایان رسید2.

تا زمان آتش بس در اردیبهشت 94، بیش از 25000 نفر جان خود را از دست دادند و بیش از یک میلیون نفر به اجبار از خانه های خود آواره شدند. تقریباً تمام قلمرو قره باغ کوهستانی از کنترل آذربایجان جدا شده بود. حوادث مذکور باعث  ایجاد یک نهاد جدید  شد، جمهوری قره باغ کوهستانی، که تا به امروز توسط هیچ کشوری، از جمله ارمنستان، به رسمیت شناخته نشده است. نیروهای ارمنی همچنین هفت منطقه در مجاورت منطقه خودمختار قره باغ کوهستانی سابق را که جمعیت آذربایجانی آن در داخل آواره شده بودند، اشغال کردند. 

از سال 1992 کنفرانس  امنیت و همکاری در اروپا مذاکراتی را تحت نظارت گروه مینسک که از سال 1997 توسط فرانسه، روسیه و ایالات متحده رهبری می شد، میانجیگری کرد. با این حال، از اواخر دهه 2000، مذاکرات به دلیل افزایش هزینه‌های نظامی و بدتر شدن شرایط امنیتی در طول حدود 200 کیلومتر خط تماس به حاشیه رانده شد. از سال 2014، نقض آتش‌بس تشدید شد و به جنگ چهار روزه در آوریل 2016 ختم  شد  که برای اولین بار از سال 1994، زمانی که آذربایجان برخی مناطق کوچک را دوباره تصرف کرد، قلمرو مورد مناقشه تغییر کرد.

در سال 2018، دولت جدید ارمنستان به رهبری نیکول پاشینیان به قدرت رسید. افزایش تماس های دیپلماتیک با الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، منجر به تعهدات آزمایشی رهبران مبنی بر آماده سازی مردم برای صلح شد. با این حال  این اقدامات عملی نشد و خشونت‌های گسترده در سال 2020 از سر گرفته شد. این درگیری‌ها در امتداد مرز بین‌المللی به رسمیت شناخته شده ارمنستان و آذربایجان و سپس  به یک جنگ تمام عیار در امتداد خط تماس اطراف قره باغ کوهستانی منجر شد . آذربایجان با حمایت  گسترده ترکیه، کنترل بیشتر مناطقی را که در اوایل دهه 1990 به نیروهای ارمنی  تسلیم کرده بود ، بازگرداند، از جمله تقریباً یک سوم سرزمینی که در اصل در قره باغ کوهستانی مورد مناقشه بود3.

با بررسی اجمالی تاریخ حوادث منطقه قفقاز باید مسائل مورد اهمیت همسایگان دو کشور را نیز شناخت. یکی از مواردی که برای  همسایگان دو کشور  مهم و حیاتی است  استفاده و بهره برداری از کریدورهای منطقه  جهت تجارت است که استفاده از آن مستلزم شرایط صلح و ثبات منطقه ای است. دیدگاه کشور های منطقه نسبت به استفاده از کریدورها به شرح زیر است:

ترکیه نسبت به ایجاد کریدور تورانی(راه ترک زبان ها) در منطقه قفقاز تلاش ویژه ای دارد و آنرا دستاویزی برای تجارت بیشتر با کشورهای هم زبان منطقه آسیای مرکزی که نسبت به آنان حس برادر بزرگتر را دارد میداند.ترکیه در تلاش برای ایجاد گذرگاهی در منطقه آذربایجان است که از آن طریق خشکی های آسیای مرکزی به دالان آبی اروپا برسد4. این طرح مانع بهره ایران و روسیه  از مزایای تجارت کریدورها خواهد شد و طبعا این دوکشور برای به سرانجام نرسیدن آن تلاش خواهند کرد .

ایران به دنبال عدم تغییر مرزهای بین المللی است و با حمایت از ارمنستان بصورت مستقیم و غیر مستقیم به دنبال موازنه  نیروهای نظامی اذربایجان و ارمنستان است5. دالان زنگزور که در مرز ارمستان و آذربایجان است از جمله نقاط مورد اهمیت برای ایران است و به هیچ  عنوان اجازه نخواهد داد  آذربایجان با بستن این دالان و منحرف کردن آن به  سمت منافع  ترکیه و آذربایجان ، اهداف این دو کشور را بر منافع ایران تحمیل کند. با بستن این گذرگاه تجارت زمینی ایران با اروپا قطع خواهد شد.

روسیه کشوری است  که درگیر جنگ اوکراین است و  با سیاست کژدار مریض در پی مدارا با کشورهای منطقه است و نمیخواهد در مرزهای جنوبی خویش جنگی رخ دهد. همین سیاست با ناراحتی ارمنستان به عنوان  متحد استراتژیک روسیه مواجهه شد و به گفته مقامات ارمنی این کشور از روسیه توقع بیشتری دارد.  در این زمان حساس نخست وزیر ارمنستان که تمایلات غربگرایانه نیز دارد در حال پیدا کردن متحدهای فرامنطقه ای برای کمک به کشور خویش است. ایالات متحده نیز با پیشنهاد برگزاری مانور نظامی با ارمنستان به سرعت خود را به متحد روسیه  نزدیک کرد6 تا بتواند از این وضعیت گل آلود برای خود منافعی کسب نماید.

مجموعا در باب تحولات اخیر منطقه قفقاز ، کشور آذربایجان با همراهی ترکیه قصد ایجاد کریدوری از مرز گرجستان به آذربایجان را دارد که از قسمتی از مرز ارمنستان عبور میکند و باید آنرا تصرف کند. همین امر باعث درگیری های جسته گریخته در این روزهای منطقه قفقاز شده است. منطقه نیازمند حضور پر رنگ تر روسیه و ایران به عنوان ذینفعان اصلی  تحولات منطقه قفقاز است و به سیاست مدیریت  هدفمندی که نیات و منافع دو کشور را تامین کند، نیاز دارد. صبر راهبردی دو کشور ایران و روسیه همزمان با کنش های غربگرایانه ارمنستان و بازی معنادار آذربایجان با کارت اسراییل در حال لبریز شدن است و ممکن است باعث اقدامات تهاجمی از سوی این دو کشور باشیم.

 امیرعلی یگانه

 1.  https://www.reuters.com/world/two-armenian-soldiers-killed-azerbaijani-shelling-defence-ministry-2023-09-01/  

2. https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/nagorno-karabakh-conflict

3. https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/azerbaijan-marks-karabakh-victory-calls-for-regional-cooperation

4. http://alwaght.net/en/News/228833/Israeli-Dream-to%E2%80%8C-Deal-Blows-to-Iran-through-Turkic-World-Project

5. https://www.aljazeera.com/news/2020/10/5/iran-nk

6. https://tvpworld.com/72528948/us-to-conduct-military-exercises-with-armenia-despite-russian-presence